LITERATURA

 

WARÜRT'AWI (POESÍA)

AKANKASIPKTWA

Janiw jan akan jumanakankampxti
jan akankañani, janiwa!.

Janiw markasax jiwkaniti,
janiwa!.

Janipiniw qallta saphasasti,
jakiwinakasasa; chhaqhapxaniti
janiwa!.

Saphanakasasa wastat urinini,
jilantani; waljthapiniwa
mä jakañ lurani
uka jakañasti walipiniw k'ajani
uka k'ajasti janiw jiwkaniti!.

ESTAMOS PRESENTES

No porque ya no estemos con ustedes
estaremos ausentes, ¡no!.

No porque hayan atacado a nuestra nación
por la espalda estaremos vencidos, ¡no!.

Jamás perderemos las raíces de nuestro origen,
nuestra sangre, nuestra verdad;
que vive en la tierra
nuestra tierra.

Nuestras raíces renacerán,
crecerán y se multiplicarán,
creando una vida
tan llena de brillo
que no morirá ¡jamas!.

 

YULIBET PAREDES LAURA
OWAM

puerta

IWXAWINAKA (FRASES)

1.- Aka pachanx kunas muytakiwa.

2.- Janiw jan sañati.

3.- Anutakix anu, phisitakix phisi, jaqitakix jaqi.

4.- Janiw phisjam aliqak chutuñati, kunas lurañawa jaqin utapanxa.

5.- Kun mayipans jaqi masisarux churañawa, kunas aynikiwa.

6.- Anutat anjam sarnaqiri, Jaqix jaqjamaw sarnaqaña.

1.- En este mundo todo da vuelta.

2.- Nunca hay que decir no.

3.- Para perro, perro; para gato, gato; para gente, gente.

4.- Cuando se visita a alguien nunca hay que estar sentado como un gato, siempre hay que hacer algo delante de ellos.

5.- Cuando alguien te pide algo, se da, es uno con otro.

6.- ¿Eres perro para que andes como perro?, si eres gente, como gente camina.

 

OWAM

puerta

KUNTURMANTAWAN ATUQMANTAWAN (EL CÓNDOR Y EL ZORRO)

Huk kutis urqukunapi tutallamanta rit'i aminan kama chayaykuchkasqa. Huk urqu patapitaq kuntur sapallan tiyachkasqa. Hinas qunqaylla huk atuq wayq'u ukhumanta qhalitaraq phawamuchkasqa. Kunturtaqa qhawaykachansi, kunturtaqsi tiyasqanpi manas kuyurisqapaschu. Hinas atuqqa tapurisqa:

 

¿Yaw kuntur masiy manachu chiri chirisunki?.

Kunturqa manas imatapas rimarimusqachu, rit'itaqsi chayaykuchkallasqa. Mana kunturta uyarispa, wakmantas atuqqa tapurisqa:

¿Kuntur masiy manachu chiri chirisunki?.

Kunturqa rit'ita phurunmanta chhapchirikusqas, atuqta qhawarispa ahinata kutichisqa:

¿Maypitaq chiri qharita chirinman?.

Hinas atuqqa nillasqataq:

Ñaqapis qhali qharin kani. Qharikama kaspaqa atipanakuyman yaykusun. Chaypi yachasun pichus aswan qhari kasqa chayta.

Chayta nispas atuqqa kunturwan kuska urqu patapi tiyaykullasqataq. Chhikaniqmanqa a hinatas kuntur atuqta tapurillasqataq:

 

¿Atuq masiy chiri chirisunkichu?.

Atuqqa qhalita rimaspas ahinata amachakamusqa:

¿Maypitaq qharita chiriq kasqa?.

Mayñas urqu patapi tiyasqaku, rititaq mana tatispa chayaykukuchkallansi. Chaymanta kunturqa wakmanta atuqta tapurillasqataq:

¿Atuq masiy chiri chirisunkichu?.

Hinas atuqqa yanqallantaña ñañu kunkanwan rimarimusqa.

Maypitaq qharitari chiriq kasqa.

Atuqtaqa anchatas rit'i kharkatinankama huq'uykusqa, kunturtaq mana rit'i huq'unanpaq chhapchirikusqa, phurunkunamanta rit'i lluchk'ananpaq. Wakmanta kunturqa atuqta tapurillasqataqsi:

¿Atuq masiy chiri chirinsunkichu?.

Atuqqa manañas imatapas rimarimusqañachu. Kunturqa qhawarisqa, atuqtaq chirimanta wañurqapusqa. Chay rayku kuntur kay atipanakuypi llallisqa. Chaymantaqa huk allqamaris urqu kinrayta halaspa rikhurimusqa, atuqta wañusqata tarisqa, ahinata nisqa:

¿Atuq masiy, imallapaqtaq mana atinaykiman yaykunki?. Kunturqa atipallasunkimanpunin karqan. Payqa rit'i urqupatakunapi tiyaqmari, chaymantapis hanaq pachantama halan. Imaraqsi atuq masiy, kunanqa qhaliman tukuspa wañuyniykita tarinki.

Una mañana, la nieve caía sin cesar sobre los cerros. Sobre uno de ellos estaba sentado un solitario cóndor. En eso, de la parte baja de la quebrada apareció repentinamente un zorro corriendo viva y ágilmente. Miró al cóndor una y otra vez y éste no se movió de donde estaba sentado. El zorro, intrigado por la actitud del cóndor le preguntó:

-¿Oye amigo cóndor, no sientes frío?

El cóndor no dijo nada. La nevada seguía cayendo. Al no escuchar respuesta del ave, el zorro le preguntó nuevamente:

 

-¿Amigo cóndor, no sientes frío?

El cóndor sacudiéndose la nieve de sus plumas y mirando al zorro le respondió:

 

-¿Dónde has visto que el hombre siente frío?

Entonces el zorro le dijo:

-Yo también soy un hombre de mucho valor. Si estamos entre hombres, hagamos una apuesta. Así sabremos quién es el más valiente.

Diciendo eso, el zorro se sentó junto al cóndor en el mismo cerro. Después de un buen rato, el cóndor le preguntó:

 

 

-¿Amigo zorro, sientes frío?

El zorro hablando enérgicamente se defendió así:

 

-¿Dónde has visto que el hombre siente frío?

Permanecieron sentados mucho tiempo sobre el cerro mientras la nevada seguía cayendo sin cesar. El cóndor nuevamente le preguntó:

-¿Amigo zorro, no sientes frío?

El zorro en el límite de su resistencia y con voz temblorosa contestó:

-El hombre jamás siente frío

La nevada había empapado totalmente al zorro hasta hacerle tiritar de frío. El cóndor, mientras tanto, para que la nieve resbale y no lo moje sacudía sus plumas. El cóndor volvió a preguntar:

 

-¿Amigo zorro, sientes frío?

El zorro, esta vez no contestó. El cóndor lo miró y vio que su contendor había muerto de frío. De este modo el cóndor ganó la apuesta. Más tarde, un gallinazo apareció volando por la ladera del cerro, encontró al zorro muerto y le dijo:

-¿Amigo zorro, para qué te metes en lo que no puedes? El cóndor de todas maneras te hubiera ganado. Él siempre ha vivido en las cumbres nevadas y vuela por las alturas. Qué pena amigo zorro, por dártelas de valiente, has encontrado la muerte.

EQUICIO RUFINO PAXI COAQUIRA (Recop.)
Proy. "MUSUQ YACHAY" - "NUEVO APRENDER"

puerta

 

AYMAR WARMIN T'AQHISIWIPA (EL SACRIFICIO EN LA MUJER AYMARA)

Tayka: Ayyyyy, kamächt'arakïxa akch'a jayar jutataxaxä.
Awki: Kamächis warmi, kunats aliqat jachskta, jaqimpis k'umiyitätaw ampi.
Tayka: Mamaxaw usut siw markana jiwasax jayankarakstanxaya, llakipuniwaaaa.
Awki: Munst ukhax saraskamsaya, jumay wawanak kamächasiwaykchitasa.
Tayka: Janipï khitir jaytasiñas utjkiti, mayn q'ipxaruwaya maynx irpxaruwaya ukhämay saräxa, kamächkarakixa.

Ukhämaw aymar maman t'aqhisïwipaxa, mamap laykux pani wawanakap irpaxaxt'asisaw saranti.

YUQAX UNIVERSIDAD UTARUW SARAÑ MUNI

Tayka: Manuelu, yuqasax jach'a universidadarux sarakpanaya jiwasaxay kuna jisk'a ch'amasampis yanapt'askchiñänixa. Kamstas Manuelu?.
Awki: Janipï kun sañjamäkisa, ukïrix sarani, mayninakasti?… uka sapakit wawasast kunarakisti, mayninakax janixay jaytanukutäñapäkarakchitixa.
Tayka: Janiw Manuilu, janiw mayninakx apanukkäti, jilïrïpanxay nayraqatax sarañ munchixa, nayaw yapuchatanakasampix qullqx jikxataskäxa.
Awki: Ukhämax usuntan ukhas janiw usutaw saskitätati, juma pachpaw aka ch'ama tukuñx thaqasisktaxa.
Tayka: Nayaw kun lurañs yatiskäxa, ayyy ukax walikiniw ampi.

Ukhämaw aymar mamaxa, janiw ch'amapatx llakt'askiti, jan ukhasti, wawanakapan askiñapaw jupatakix jilaxa, ukaw jila llakipaxa. Aymar mamax arsutaparux phuqhiripuniwa, janiw pächasiñapax utjkiti.

AYMAR WARMIX ARUPARUX PHUQHIRIPUNIWA

Tayka: Akax ch'uqi llamayutaxa, qharüruw Chukiyawur aljt'asir sarä.
Awki: Walikiwa, thakhikamaw asnunakat khumurapïma, alwaw mistuñäni.
Tayka: Ukax walipunïniwa, ukhämax jisk'a wawanakan isinakap t'axsirt'asï.
Awki: T'axsirt'asimaya, nayax yapumpïskarakchïxaya.

Ukhamaw aski chuyman warmix chacharus amuyt'ayi aski luräwinakanxa. Warmipan chuymap yatisaxa ukhämarakiw chachax qhipari, wawanak uñjasa yapumpi uywanakampi.

TAYKAPAN ACHIKT'ATAXA AWKIPAX JAYSAKIRAKIWA YUQAN YATIQAÑAPATAKIXA

Tayka: Wawa, wakicht'siñäni, tatamax iyaw siw yatiqir sarañanamatakixa.
Jilïri yuqa: Saraktasä, jumïpan iyaw six mamaku, yuspajarkätam, janiw nayax jumanakatx armaskäti.
Tayka: Wawaku, kamisarak mä taykast wawapatst armasxaspasti, jalam tatamamp parlt'anim, niyaw yapur mistuni, jank'ak saram.
Jilïri yuqa: Iyaw mamaku, sarä ukämaxa, niyachjaw yapu tuqirux mistuni, sarawaya.
Jilïri yuqa: Tataku, niyat yapur saräta, yuspajar tataku yatiqir sarañaxatak iyawsatamata.
Awki: Mamamaw jachamp ïyawsayitu, ukhämax sarakchïtay yatiqirixa, taqi aymaranakatakix askïñapawa. Jumat ukhäm amtasta jan ukhax mamamakich parlaski?.

Ukhämaw aymar mamax jachapampi chachapar iyawsayi yuqapan universidadar sarañapatakixa. Awkimp yuqampisa parlt'asipxarakiwa, aymaranakax sumat jaqikïpxiwa.
Warmin aski arump satax iyawsakirakiw chachasa, jichhax kunjämakis uka mamax sarnaqani yuqar yanapañatakixa?.


MAYNI WAWANAKAX TAYKARUX MAYIRAKIWA

Ch'uri yuqa: Atataw atata, mamita lakaw t'ajitu ayyyy… ayyyyy…
Tayka: Ay wawa, kamacharaktamsti, khaykat tata Maryanutay qull mayt'anirapïma, äñchhitaw kutt'anïxa.
Ch'uri yuqa: Mamaku, taykanakan urupatakix yatichirixax waka wak thuqüt situwa, isi thaqasiñamaw situwa.
Tayka: Markan uka isinak philitasiñax utji, qharüruw sararapïma, ukatx chukiyawu sararakïxa aljt'asiri, jilamar uñjt'iri qullq jaytir kuna, jumanakax tatamampiw taykanakan urupan qamapxäta.

Aymar mamaxa, janiw ch'amaw siskiti kunatsa, wawanakap layku utap laykuxa ina q'aphakiw uks aksa sarnaqt'i. Jilïr yuqar qullq jaytirixa jank'akiw ciudad markar purintaraki.
Taykanakan urupatakis estanciarus purinuqarakiniwa.


TAYKAMPI YUQAMPIX JACH'A MARKANKAPXIWA

Tayka: Ukax wawaku, ciudadarux purintanwa, aka mamaruw utatx parlxayarapïma suma jaqiwa, jumakiw jan kuna kulirs churätati. Akankkätaw wawa, nayax aka juyranak aljt'ir sarä, qullq ukat jaytäma.
Jilïri yuqa: Iyaw mamaku, nayax utanitak kuns lurt'arapkäwa. Ayyy ukatsti janit yanapirsti munktasti.
Tayka: Janiwa, antisasins utanimp sum uñt'ayasim. Ukatjamarakiw munätamxa, nayax yatität sarnaqirixa.
Jilïri yuqa: Amuyumpiw sarät mamaku, lunthatarak qullq apaqiristam.

Ukhämaw taykamp yuqampix ciudadan jikxatasipxi ukatx mä uñt'at maman utaparuw puripxaraki, ukanwa yuqapatakix uta mayt'arapi, sapa phaxsiw ut mayt'atatx qullqi churarakini.
Qullqi jikxatañatakixa chachapampin jupampin ch'aman jikxatat juyranak aljt'asiriw suma chuyman mamax sararakini.


TAYKAX LUNTHATAMPIW QULLQI APAQAYASI

Tayka: Ayyyyyy… kunarurak purt'astxaaaa ayyyy… kamisarak uka lunthatast taqpach qullq apaqxitanisti… librotakïnwa, uta ariendotak kunänwa, jichhast kamsasakirak purïsti.
Tayka: Kun jachaskäxa… khäy utan t'axsir munaskiri, janiw arskäti, isi t'axsitampiw phuqxäxa.

Aymar mamax janiw kunats aynacht'kaspati, ni lunthatan apaqkatasa; janiw chachaparus yuqaparus arskaniti. Qawqhatï chhaqatäki ukjpachrakwa jikxatxani.

TAYKAX ISI T'AXSIRIW SARI

Tayka: Khaya utanakan t'axsir munasipkiri, uñt'apxituwa.
Tayka: Mama! janit t'axsir munkasma.
Kasira: Khitisa! aha, ch'uq aljir mamarakitäsa, isi t'axsirit jutta,…
Tayka: Jïs mama, yatkasman lunthataw qullq q'al apaqitu, yuqar jaytañ qullqïnwa ukat t'axsir jutaskta, qharürux patar kutt'xañakirakïtwa.
Kasira: Pobrecita, mantanim ukatx jan llakisimti, akkhanpachaw t'axsiyasiñ munapxta, uñt'atästaxaya.

Ukhämaw uka mamax janipun kunjämats aynacht'kaspati. Isi t'axsitampix ch'uqi aljatats jila jikxatxaraki, jayp'u tuqiruxa janirakiw yuqaparusa qullqi chhaqayatatx awiskaniti. Utaniru, yuqaru, utankirinakatakis althapt'asisaw kutt'awayxaraki. Ukat mä phaxsitxa ciudad markarux kutt'arakikiwa.

TAYKAX JACH'A MARKARUW KUTT'I

Tayka: Mama! nayakiw jutaskta jichhakiw yuq tumpiris jutaskta, kunjämakis sarnaqaski, janikiw jutañjamäxiti irak irayanxapxtxa. Marka qhathurukiw aljasiris sarxta, lunthatarakis akanx walixa, akha ch'uqisituk iraniwayta.
Jilïri yuqapan utanipa: Ayyy yuspajarkätam mama, yuqamx wali wali suma wawraks uywasitätaxa, jank'akiw yatiqanix jichha jank'akiw doctoratx katuqasinixa. Nayakiw mamapjamax reunionanakarux uñstasktxa.
Tayka: Walpun kisist'ayistax ampi, ukatx amparamankaskapunirakchixaya, amparaman doctorax mistunixa.
Jilïri yuqapan utanipa: Inas jan walïxchiniti, jumanakan jan kamskatakiw comfirmación ayjars katusxaraktxa yuqamaruxa.

Qullqi juk'amp jikxatañatakixa, uka mamax marka qhathunakarukirakiwa achunakapxa aljasxarakirïtayna, lunthatan apaqataxa janiw ciudad markarux mayamps kutt'xarakitaynati, kunalaykutix wal jachatayn ukata.
Uka maman yuqapaxa, utanin jak'apanxa niyarakiw doctoratak katuqasiñampïxarakitayna universidad jach'a yatiqañ utanxa.


TAYKAMPI YUQAMPIX JAYATWA JIKISIPXI

Jilïri yuqa: Mamita!… jayarakis chhaqxtaxa, mäyurunakarakis akankañamanxa, kunatrak chhaqxtasti.
Tayka: Yapumpix janiw jutañjamäxit wawa. Akaxq qullqisitux, walikit jan ukhax juk'ampich munasiski.
Jilïri yuqa: Walja qullqirakis akaxa, walikiw mamita, jumat aljt'aniwayt jan ukhax tatakuch apayantamxa.
Tayka: Achunak aljatäskiw wawa. Ukatx niyaw tukuyxanix saraktamsä, akanakt qamxäta.
Tayka: Nayax janiw akan qhiparirit jutktxa, jan ukhax pachpa masinakaxat arxatasiñatakiw juttxa, sullkaxax agronomöniwa pachpan yanapt'asiñapataki.
Jilïri yuqa: Wal kusisiyistax wawa ukhämax jichhax kutt'xakïxaya, jutir semänaw jutarakïxa, sullkamaw usutäna, qullayañaxawa.

Ukhämaw aymar mamax wawanakap laykux jan inakt'kiti. Pachpa estanciapatpachaw yuqan doctor mistuñapkama yanaparakitayna. Waynan doctorat katuqasiñap urusti taykanakan uruparakïtaynawa, chachapamp sullka yuqapampisti sapakiw estanciankapxarakïni.

YUQAXA ABOGADOTWA KATUQASXI

Tayka: Tata, jichhürux jumampiw kusist'añanixa, aski urasakïpanaya.
Awki: Askikïpanaya, jumïpan yuqasax katuqasixa, nayax janikixay yapump uywanakampix jutañ puedkxtixa.
Jilïri yuqa: Yuspajar mamita, ukhämarak tataku, jumanakïpan jichhür taykanakan urup urunx katuqasïxa.
Awki: Mama, munat warmi, jumaw nayarux amuyt'ayistaxa. Suma awkin apayanitätaw nayatakis wawanakasatakisa. Kusisiñawa!.

Ukhämaw uka waynax doctorat katuqasi mamanakan urup uruna, chachapas ukhakiw amuyasitayna warmipan aski chuymanïtapxa, ukhakirakiw amuyasirakitayna mamanakan chachanakat sipan juk'amp amuyunïtapxa. Sullkanakax jilïr uñjasax pachparakiw yatiqapxani, ukatx juntut yanapt'asipxarakini, agronomox pachpa estanciana, doctorasti ciudadan masinakapat arxatirirakïniwa.
Ukhämawa mamanakan chuymapaxa. Jallalla mamanaka!.

El amor de madre en la mujer aymara es incomparable. Aunque muy frecuentemente es mal pagada, a ella le basta haber cumplido con su deber. Pocas veces los hijos reconocen sacrificio tan grande.



El presente cuento refleja el sacrificio de madre y esposa que consigue hacer triunfar a los hijos.



La mujer a que nos referimos, contrajo matrimonio con un hombre de otra comunidad, por los designios de la vida. Por este motivo sufrió mucho por no poder estar cerca de su familia, hasta el extremo de no poder visitar a su mamá cuando se encontraba enferma; su marido jamás la comprendió en este particular.



Un día supo de la grave enfermedad que sufría su mamá; fue a visitarla llevando a sus dos hijos. Luego regresó a su casa tranquila, habiendo dejado sana a su madre.



Esta mujer es una esposa y madre amorosa con su esposo, sus hijos y para con toda la familia.



Cuando Mariano, su hijo mayor, salió bachiller en el colegio de la Comunidad, comunica a su madre el deseo de ir a la ciudad para estudiar en la Universidad.



Para convencer al esposo la madre ha tenido que hacer cuanto se le ha ocurrido, hasta que el marido aceptó bajo la condición de que ella se encargara de hacerle llegar cuanto necesitaba para vivir en la ciudad. La buena madre se compromete pensando en su pequeña venta de papas.



Esta amorosa madre viaja a la ciudad con Mariano que desea progresar mediante sus estudios superiores. Por fin Mariano ingresa en la Universidad y escoge la carrera de Derecho.



La madre se ha dado a conocer en un barrio urbano y así consigue para su hijo una pequeña pieza en alquiler.



Con el producto de la venta de papas deja adelantado por un tiempo el alquiler y muy bien recomendado a su hijo. El comportamiento respetuoso y obediente de Mariano agradó a la señora de la casa, quien lo tomó como uno más de la familia.



Cierto día, ante la petición de Mariano que solicitaba ayuda para comprar unos libros que le eran muy necesarios, la madre hizo un esfuerzo por vender harta mercancía. Pero la suerte no le acompañó, pues sufrió un robo que la dejó sin un centavo, a pesar de la buena venta que había hecho. Después de mucho llorar, reaccionó y pensó trabajar de lavandera para juntar el dinero necesario. Por su buena actitud se le abrieron fácilmente las puertas de los vecinos del barrio donde acostumbraba hacer sus ventas, consiguiendo juntar tanto dinero como el que le habían robado. Así pudo pagar los alquileres y dejó a la dueña de la casa una cantidad para que el hijo pudiera comprar los libros que necesitaba.



Fue pasando el tiempo, cuatro años, y Mariano llegó al final de sus estudios. Había que pensar en la "Graduación". La señora del alojamiento quiso ser la madrina. Esta decisión alegró mucho a la madre de Mariano, lo comunicó a su esposo y a los otros hijos para que acudieran al acontecimiento que llenó a todos de gran alegría. La fecha fue el "Día de la Madre Boliviana", 27 de mayo. ¡Buena recompensa para una madre como ésta!



El hijo es ahora abogado y el mejor defensor de su comunidad, trabajando con orgullo entre y para sus hermanos de raza.
FLORA ARIAS MOLINA.
INSTITUTO RADIOFÓNICO DE PROMOCIÓN AYMARA
Cuento Nº 12
RADIO SAN GABRIEL

 

puerta