Revista electrónica, ISSN 0718-3658
Septiembre de 2021, Año XVI - Nº 56

Revista electrónica, ISSN 0718-3658
Septiembre de 2021, Año XVI - Nº 56

LITERATURA ANDINA

Cuento (aymara)

TATA LIQI LIQI

Nayra pacha maranakax laq’a achachilanakasax wali t’aqisipxiritayna. Yaqhipchiqt’anx janiw kuna juyras achurikataynati. Ukat mä urux tata Pirutix jisk’a yuqapat chintan qarwanakap anxarusiwasin wiska k’ant’asisax khaysa Kimsa Kurus qhirwa tuqiruw tunqur saratayna.

Jupanakax kimsaqallq uruw kayu sarapxatayna, wali qaritaw mä jarawir puripxatayn siwa. Uka jarawinx tata Pirutimp chintapampix qarwanakap t’ula taypiruw chinurapxatayna, khumunakapsti, jupanak thiyaruraki, ukat niya chhayphu chhayphuw ikintxapxarakitayna.

Kipkarakiw yaqha jaqinakax uka chiqt’ar qurpachayasir puripxatayna. Tata Pirutist qaritampits janiw uka jaqinakan aruntatap ist’kataynati. Uka yaqha jaqinakax janiw uywanïpkataynati, jupanakax wali arnaqapxatayna. Tata Pirutist samkanjamak ist’atayna, ukat satayna: “Tatanak nayax qaritampits jiwatapuniw ikitätha” sasa. Jumanakast kawksarurak sarasipktasti, mäkirakis jayp’untxistuxä, akawjarukiw nanakax qurpacht’asxapxtha, jumanakax ukawjarusay samart’apxam sasaw tata Pirutix saskakitayna.

Ukat uka pä chachax sapxatayna: “Nanakax markam tuqïsipkaraktwa, uñt’asipksmawa” sasaw larusis arxayapxatayna. Nanakax jani mirintas mirintasitaw jutapxtha, jichhax ch’uñuläxpachaya, ukham ch’uñulpachsay aksat mirintt’asipxañäni, tata chintamarus sartt’ayam” sasaw uka tatanakax tata Pirutir sapxatayna.

Mirintax ch’uñu phutimp jiphill kankampitaynawa. Tata Pirutist tunka juspajarampiw khisthuntatayna, jisk’a yuqapas ukhamaraki. Ukat tata Pirutix satäna: “Jichhax waljanïxapxtanwa, sapax axsarayasisaw ikiskayätha, akawjax wali lunthataniw sapxiwa” sasaw tata Pirutix parlt’atayna. Ukat mä juk’ampirux ikintxapxataynawa. Ukat chika arum pasatasti, mä liqi liqix akham sasaw arnaqatayna: “Tata Piruti!… tata Piruti! Lunthataw qarwanak jaraqaski, tata Piruti! Qarwanak lunthataw lawrunastam” sasaw arch’ukitayna.

Pirutist janiw ist’kataynati. Liqi liqix jani ch’ipxtasin lunthatanakar uñch’ukitayna, kawkirutï anakki ukxa. Ukat mayamp arnaqxarakikitaynawa: “Lunthatax kutt’aniskiwa, tata Piruti sartamaya… qarwanakamx khariraniwa” sasa.

Tata Pirutix janipuniw uñatatkataynati, ukat liqi liqix satayna: “Ayyy!… ipi Piruti, anu jiwatjamaw iki” sasaw thuqtawayxatayna. Qhipärmirjax tata Pirutix inti jalsukiw sartxatayna, p’arik p’arikiw qarwanakap tumpasitayna, uywapax chikatakïxataynawa, ukham uñjasisas wali mulljasitaw kutt’awayatayna, chintapampir mayni tatanakampir yatiyiri. Uka pä jaqix janiw ukankkxataynati, ukatw lup’itatasitayna: “Ukhamax janiw jaqinakäkpachänti, kuna yanqhanakapachänwa” sasa.

Chintapax pachparak satayna: “Inas yanqhanakächina, piru mirint kunaraks waxt’istuxä, nayax janiw taqpach tukuntawayktti, khä jisk’a tariruw imasiskayäta, aptanïchhä” sasaw jaltawayatayna. Tarinx jisk’a khulanakamp waña sillq’unakampikiw chint’atäxatayna, ukham uñxatasax jupanakax wali chhijthaptayasipxatayna. Ukat wasitat tunqur sarir tatax wali jacht’asisaw qarwanak thaqhasitayna: “Khitirak lunthatpachïstu” sasa. T’ula pampanak qullu qhipäxanak thaqhiriw saratayna, ukham sarkipanx akatjamat mä liqi liqix akham sasaw thuqxatatayna:

“Ayyy!… ipi tata, ukataqraks wasayp’ux arnaqsmaxä, janirakis ist’asktatix anu jiwatjamarakis iktaxä, jichhast kunatarak jachtasti, qarwamx lunthataw jikharaqtam, khä utan imantatäskiw qarwa aychamaxa, nayaw irpäma, jina uka utax walja qalanakamp atintatawa, janiw kunjamats jist’arkasmati, nayaw yanapt’äm tata Piruti, jani jachamti” sasaw liqi liqix chuymachatayna.

Tunqur sarir tatax wali jacht’asisaw liqi liqir juspajaratayna. Liqi liqix akham sasaw tata Pirutir yaticht’awayatayna: “Jumax nayraqat sarkam, uka lunthatanakax kamsapxakchïtamxaya” sasaw liqi liqix khitharpayatayna.

Tata Pirutisti, akham sasaw uka lunthatanakar jiskt’a-sitäna: “Tata, mama, pä qarqach sart’asipkiristam, pä qarwa chhaqhayasta” sasaw jiskt’asitäna. Ukatw lunthatanakax tutukranisin tata Pirutir niyapuniw wallparjam piltapxatayna:

“Ja!… kamsta!…, nanakax qarwa awatirimäpxtti, waliy uñjasismaxa” sasaw tata Pirutir uñanaqtayapxatayna. Ukatw akatjamat liqi liqix punku takintasin jist’arpayatayna, ukat liqi liqix mäkirakiw thuqtawayxarakitayna: “Ukax qarwa aychamaxa” sasa. Lunthatanakasti, wali mulljasitaw musparpayapxatayna.

Ukhamaw tata Pirutix qarwa aychap kutsuyasitayna.

                                                                                               – Tukusi – 

Cuento (quechua)

TATA LIQI LIQI

Ñawpa pachamanta, apuskinchik anchatapuni muchusqanku. Waq k’itipi ni ima puqusqachu. Chaymanta uk p’unchay tata Pirutiqa ancha puriskiri kasqa. Kayqa juch’uy churinwan llamata qhatiykachaspa, waskata k’uyuspa, jaqay Kinsa Chakata” q’uñi llaqtaman sarata apamuq risqa. Paykunaqa pusaq p’unchaynintaq chakillapi risqanku, ancha purinallataq, sayk’usqataq samarikuna, uk qaqa kinrayta chayamusqanku, nin.

Chay qaqa kinrayqa tata Pirutiwan juch’uy churinwan llamankunata, uk miq’api puñuq churakusqanku. Jinamantaqa q’ipikunata apaqasqanku. Chay mantari q’ipita tawqarqusqanku. Pirqasqajina. Llamataq t’ulaniqpi khuskata watarasqanku. Chay jawataq mast’ata puñunapaq mast’arikusqanku tata Pirutiqa juch’uy churinwan ch’isiyayta puñuykapusqanku.

Waq runakunapis chay k’itiman qurpachaq chayamusqanku Pirutiqa sayk’usqata mana uyarisqachu. Paykunaqa mana q’ipiyuq mana uywayuq sayk’usqataq, ajinapis anchatapuni waqllarisqanku. Tata Pirutiqa musquytajinapis uyarisqa, chay chayamuqkunataq parlaspa, chaymanta nisqa:

“Tatakunaqa, sayk’usqata wañuytapuni puñuni” nispa. Qankuna maymantaq richkankichik, ña ch’isi yarqachikuyku, kayllapiña nuqaykuta qurpachawayku; qankuna kayllapipis samankichik, nispa tata Pirutiqa nisqa.

Chaymanta iskay qhari nisqanku:

– “Nuqaykuqa llaqtamasi kayku, riqsisuyku, asispa parlasqanku, nuqaykuqa manataq samakuyta mikhuykuchu, jamuyku, kunan chirillañachá samaqa, ari; jina chiripis mikhukapusunman ari, nispataq. Tataq yanapaqniykipis mikhurikuchun, nispa tata Pirutiman nisqanku”.

Chaymanta, tata Pirutiqa churinta rikch’arichisqa. “Waway jatarirqukuy” nispa. Kay runakuna chayamurqanku, samakutataq qurichkawanchik.

Quqawiqa ch’uñu wayk’usqatawan ch’unchula kankatawanpis kasqa. Tata Pirutiqa allichasqatapuni mikhukusqa; juch’uy churinqa kikillanpis.

Chaymanta tata Pirutiqa nisqa:

– “Kunanqa achkha kanchik, anchata kusikuni, qankuna jamusqaykichikmanta, kayniqkunapi suwa kan, nin. Achkha ukhupi, imamantapis manchachikuna, sapallayta manchariytawan puñuchkani” nispa.

Jinamantaqa puñukapusqanku. Chawpi tuta, ch’in pampa laqhapacha Pirutiwan churinwan wañusqa puñurichkasqanku. Uk liqi liqi jatunmantataq qhaparimusqa:

– “Tata Piruti … tata Piruti … chay suwa llamata watarachkan, tata Piruti apakapuyta munachkan” nispa waqyamusqa.

Tata Pirutiqa mana uyarisqachu. Chaykamaqa suwakuna llamata wataraspa usqayllata phawasqanku, llamata ñawpaqninkuta qhatirikuspa. Liqi liqi tumpata phutiriskusqa, allillantaq qhawarisqa mayniqmanchus llamata qhatispa qhatisqanku. Uktawan waqyamusqa:

            – “Suwakunaqa kutimunku, tata Piruti rikch’ariy … llamaykikunata ñak’arinku” nispa.

Tata Pirutiqa yuyarispari mana rikch’asqachu liqi liqiqa qhaparillasqataq:

            – “Tata Piruti, puñuysapa, suwakunaqa llamaykita apakapuchkanku, qantaq allqu wañusqajina puñuchkankipuni” tata Piruti mana rikch’ariq, mana kuyuriq.

            Q’ayantinqa, inti lluqsimuchkaqtin, tata Pirutiwan churinwanqa ñak’ayta rikch’arisqanku. Puñunmantaqa phinkiriytawantaq tata Pirutiqa llamanta watarikamuq risqa. Uywanqa khuskan kasqalla tukuyniqman t’akarakusqanku. Llamata chinkasqa. Jinamantaqa mancharikuspataq llakirikuspataq churinman waq runamanri willamuq chimpasqa. Chay waq runakunataq tukuyninku chinkasqa.

Chayta rikhuspa tata Pirutiqa astawan mancharikusqa. Chaymanta t’ukukusqa:

            – “Imayna runataq chay qayna jamuqkuna kankuri, nispa tapurikusqanku. Supay runachá karqanku”

Churin khuskata nisqa:

            – “Jinachá saqra kasqanku, chay runa mikhunata mikhusqankuta apamusqa yuyarikusqa”. “Imatataq mikhuchiwanchik, qhawarina” nispa.

            Churinta parlachispa “Ari qhaqarina” nispataq churinta kutichisqa. Chay samankuqa manasina allinchu kaspa, q’aymalla karqa, nispa.

            – “Chay llikllata jaywariway”, nispa churinman tatan kamachisqa. Chaypi puchuchisqay kachkan, nispa.

            Mikhurankutaqa puchuchisqani, llikllamanta pakaykurqani nispa. Tata Piruti churinman willasqa.

            – “Kayqa lliklla tatay” nispataq churinqa rayt’usqa llikllata jaywasqa. Chaypi khurutawan jallp’allatawan tarisqanku. Chayta rikhuspataq, anchata mancharikusqanku. Jallp’allatachu khurullatachu mikhuchiwanchik nispataq unayta muspharakusqanku.

            Chaymanta uktawan puriskiri tata, anchatapuni waqasqa llamakunata mask’ayta qallarisqa:

            – “Pitaq munasqa llamayta suwaqawanri”nispa.

            Tukuyniqta mask’aspa, pampapi mask’aspa t’ula junt’a kinraykunapi mask’asqa, manataq imatapis tarisqataqchu jina llamata mask’aspa puriykachachkaqtinqa uk liqi liqilla runawan tukusqa tinkukusqa:

            – “Ay … pisi umayuq runa” nispa liqi liqiqa k’amiq qallaykusqa. Manchayta qayna tuta qhaparimuyki. Chay llamaykita suwarparichkanku” nispa. Qanta allqu wañusqajina puñuspa mana uyariwankichu. Tata Pirutiqa mancharikuspataq chayta uyarispaqa.

            – “Suwakunaqa llamaykita usqayllata puñunaykikama qhatikapurqanku, nuqataq paykunata qhatirirqani imananqankutaq” nispa. Wasinkunata chayachiytawan tutapacha, llamataqa ñak’arparinkupacha. Qarankutaq lluch’uraspa pirqapatapi ch’akinanpaq warkhunku.

            – “Ay … Tatay kunan imanasaqtari nispa tata Pirutiqa waqarikusqa”. Liqi liqiqa ajina nispa, tata Pirutiwan willasqa:

            – “Ama waqaychu” nispa. Nuqa wasinkuta rikhuchisqayki llamaykiq aychantawan qarantawantaq apakanpunki, nispa. Liqi liqi tata Pirutiman khuyapasqa.

            – “Qan ñawpaqman ripuy, chay suwakunaqa imatataq nisunku” nispa. Liqi liqiqa ripun.

            Tata Pirutiqa ajina nispa, chay suwakunata tapurikusqa:

            – “Tatay mamay iskay urqu llamata chinkachikuni, manachu kayniqpi rikhuwanki”, nispa tapurikusqa.

            Chay parlaq uyarispari, suwakunaqa usqayllata wasi ukhumanta lluqsirqamusqanku. Ña wallpajina phurunnakusqa.

            – “Jaaa …! Imataq ninki, nuqaykuchu llamaykita qhawanayku kasqa, nispa. Maymanta nuqayku llamaykita rikhusqayku, nuqaykuqa ancha saqirwarqayku, imataqri”, nispa.

            – “Qankuna rikhunkichik nin, nispataq tata Pirutiqa kutirikusqa, imarayku jinata parlanku, rikhunkupunicha” suqun nispa. Tata Pirutiqa wapucharikusqa.

            Chaymantari ayñarikuchkaqtinkutaq ukllata liqi liqi phawarisqa rikhurimusqa, jayt’aspataq uk punkuta apaykusqa. Chay jawapitaq qhaparisqa:

            – “Chay llamaykiq aychan, tata Piruti, chayqa riqsikapun” nispa.

            Tata Pirutipis suwakunapis kayta rikhuspaqa mancharikapusqanku, puriq ayatapis rikhunkuman jina muspharakusqanku.

            Jinamantaqa millayta mancharisqanku suwakunaqa llamaq aychantawan qarantawanqa tata Pirutiman qupusqanku. Aychatawan qaratawan jaywaqtinkukamataq.

                                                                                              – tukukuy –      

Cuento (castellano)

EL SEÑOR “LEQUE LEQUE”

Hace muchos años nuestros antepasados debieron haber sufrido mucho. En algunos lugares, la tierra no producía nada.

Un día, tiempo atrás, don Pedro acompañado de su pequeño hijo, alistó las llamas para ir por maíz al valle de “Las Tres Cruces”. Por el camino, don Pedro iba haciendo una honda de lana de llama; iban a pie, arreando los animales. Ya habían transcurrido ocho días. Llegaron muy fatigados a un lugar de descanso llamado “Jarawi”.

            En ese lugar, don Pedro y su pequeño hijo aseguraron las llamas en un lugar cercano, atándolas en las “t’olas”; la carga fue amontonada cerca de ellos. Al llegar las primeras sombras de la noche, se dispusieron a dormir.

            Posteriormente, al igual que ellos, llegaron al lugar otras personas sin bultos ni animales. Ellos querían descansar y pasar la noche allí.

            Don Pedro, que cansado ya dormía, no logró escuchar el saludo de estos extraños. Por fin, aún medio dormido, logró conversar con ellos:

            – Señores, – dijo don Pedro – yo quedé rápidamente dormido, por cuanto estaba muy cansado. Como se hizo tarde, nosotros decidimos descansar acá; ustedes hagan lo mismo – agregó.

            A esto, los señores contestaron casi en son de broma:

            – Nosotros somos paisano tuyos y te conocemos; no pudimos comer nuestra merienda, ahora seguramente ya estará fría; de todos modos nos serviremos. Haga despertar a su pequeño acompañante – agregó uno de los visitantes.

            La merienda constaba de chuño cocido y tripas fritas. Don Pedro comió muy agradecido y su pequeño hijo hizo lo mismo.

            Luego don Pedro dijo:

            – Estábamos temerosos antes que ustedes llegaran, pero ahora somos varios. Dicen que hay ladrones por estos lugares – comentó.

            Posteriormente, todos se quedaron dormidos. Pasada la medianoche se escuchó el grito de un hombre, quien en realidad era un pájaro llamado “Leque Leque”. – ¡Don Pedro, don Pedro! – gritaba – los ladrones están desatando tus llamas …, te están robando las llamas.

            Don Pedro no escuchó el aviso, sin embargo el “Leque Leque” observaba fijamente a los ladrones para saber dónde llevarían las llamas, luego gritó nuevamente:

            – Están regresando los ladrones. Despierta don Pedro, ¡van a carnear tus llamas!

            Don Pedro a pesar del llamado no despertaba, por lo que el “Leque Leque” lamentándose dijo:

            – Ayyy, don Pedro duerme como un tronco y no me escucha.

            Al día siguiente, don Pedro despertó cuando ya asomaba el sol. Se levantó asustado y fue a revisar las llamas inmediatamente. Faltaba la mitad de los animales. Don Pedro agitado y apenado se dirigió a su hijo y a los otros viajeros para avisarles de la pérdida. Todos estaban ya despiertos, pero los extraños de la noche anterior habían desaparecido, entonces Don Pedro comentó para sí: los viajeros de anoche no eran humanos…, han debido ser diablos.

            Su pequeño acompañante dijo de igual manera:

            – Quizá eran demonios, pero nos invitaron a comer, y yo no logré acabar todo, el resto lo guardé en aquel tejido…, iré a traerlo – y dicho esto, fue rápidamente a buscar el tejido, en cuyo interior solo encontraron pequeños terrones y lombrices secas; al ver esto todos quedaron sorprendidos y asustados.

            Seguidamente, don Pedro muy apenado, inició la búsqueda de sus llamas – ¿quién me habrá robado? – se lamentaba.

            Buscaba por los t’ulares, tras de los cerros cercanos, y de pronto el hombre “Leque Leque” dio encuentro a don Pedro y le dijo:

            – Ay, si eres un hombre tonto. Te advertí a gritos anoche, pero dormías como tronco y no me escuchaste…, ahora lloras tu descuido. Los ladrones se llevaron tus llamas y las carnearon; la carne está oculta en aquella casa. Vamos, que te ayudaré a recuperar la carne de tus llamas, está en uno de aquellos cuartos, bien protegido por dentro, de manera que será difícil que logres abrir la puerta, pero te ayudaré…, no te lamentes tanto.

            Con esas palabras, el hombre “Leque Leque” consoló la pena del viajero. Este, sin poder evitar su llanto agradeció al hombre “Leque Leque”, quien instruyó a don Pedro de la siguiente manera:

            – Ve tu por delante…, veremos qué dicen los ladrones.

            Don Pedro llegando al lugar, preguntó a los ladrones:

            – Señor, señora, mis llamas se han perdido. ¿Quizá se hayan extraviado por aquí?

            Entonces salieron los ladrones, que con mucha prepotencia increparon a don Pedro:

            – ¿Qué?…, ¿cómo dijo? ¿acaso somos cuidadores de tus llamas? ¿por qué no cuidó bien a sus animales?

            Repentinamente, el hombre “Leque Leque” pareción volando y de súbito abrió la puerta de la casa de una patada demandando:

            – ¡Aquí está la carne de tus llamas!

            Luego desapareció tan rápido como había venido. Los ladrones y don Pedro se quedaron admirados y sorprendidos. De esta manera, nuestro amigo recuperó la carne de sus llamas.

Contáctanos

IECTA, Instituto para el Estudio de la Cultura y Tecnología Andina – Museo San Miguel de Azapa Km. 12 – Arica, Chile – © 2020 Todos los derechos reservados